گواتر یا در اصطلاح عامیانه «غمباد»، به بزرگ شدن غیرطبیعی غده تیروئید گفته می‌شود. گواتر خودش را به صورت تورمی غیرمعمول در جلوی گردن نشان می‌دهد؛ حالتی که ممکن است آن را در خود یا اطرافیانتان دیده باشید. شایع‌ترین علت بروز گواتر در سراسر جهان کمبود ید است؛ از این رو است که در چند سال گذشته در کشور ایران نمک‌ها با ید غنی‌سازی می‌شوند؛ این کار نقش بسزایی در کاهش شیوع گواتر و دیگر مشکلات تیروئیدی در ایران داشته است. در متن پیش رو قصد داریم شما را با گواتر، علل، علائم و درمان آن آشنا کنیم.
به بزرگ شدن غیرطبیعی غده تیروئید گواتر گفته می‌شود. گواتر به صورت تورمی غیرعادی در جلوی گردن خودش را نشان می‌دهد. پزشک با معاینه می‌تواند گواتر را در شما تشخیص دهد.
به بزرگ شدن غیرطبیعی غده تیروئید گواتر گفته می‌شود؛ تیروئید غده‌ی پروانه‌ای شکلی است که در جلوی گردن قرار گرفته است. این غده وظیفه ترشح هورمون‌های تیروئیدی را برعهده دارد. این هورمون‌ها وظیفه تنظیم سوخت‌وساز بدن را برعهده دارند.
با وجود این که گواتر اغلب دردناک نیست، اما می‌تواند باعث ایجاد عوارضی از قبیل سرفه، اختلال در بلع یا تنفس شود. درمان گواتر به علت زمینه‌ای و علائم همراه آن بستگی دارد. گواترهای کوچکی که مشکل‌ساز نشده اند، اغلب نیازی به درمان ندارند.
به طور ساده، بیماری گواتر به معنای افزایش اندازه غده تیروئید است. این بیماری ممکن است از نوع ساده باشد که طی آن این غده از حد نرمال بزرگ‌تر می‌شود یا ممکن است از نوع گره ای باشد، که طی آن گره‌های متعددی در تیروئید شکل می‌گیرند. گواتر گره ای خود به دو نوع گواتر سمی و غیرسمی تقسیم می‌شود. در گواتر سمی گره ای، هورمون تیروئید بیش از حد تولید شده و منجر به پر کاری تیرویید می‌شود. اما در گواتر غیرسمی، هورمون تیروئید بیش از حد نرمال تولید نمی‌شود. در بسیاری موارد، علت بروز گواتر گره ای مشخص نیست. اما کمبود ید در رژیم غذایی و برخی عوامل ژنتیکی خاص می‌توانند در بروز این مشکل نقش داشته باشند.
علائم گواتر
گواتر همیشه علامتدار نمی‌شود؛ با این حال درصورت علامتدار شدن، بروز هر یک از موارد زیر محتمل است:
- تورمی در قاعده گردن که به ویژه خودش را پس از آرایش کردن یا تراشیدن ریش نشان می‌دهد
- احساس سفتی در گلو
- سرفه
- گرفتگی صدا
- تورم وریدهای گردنی
- سرگیجه با بردن دست‌ها بالای سر
- اختلال در تنفس
- اختلال در بلع
درصورتی که گواتر با پرکاری تیروئید یا هایپرتیروئیدی همراهی داشته باشد، علائم زیر محتمل است:
- افزایش ضربان قلب
- اسهال، تهوع و استفراغ
- تعریق
- اضطراب
- کاهش وزن ناخواسته علیرغم افزایش اشتها
درصورتی که گواتر با کم کاری تیروئید یا هیپوتیروئیدی همراهی داشته باشد، علائم زیر محتمل است:
- خستگی
- یبوست
- افزایش وزن
- خشکی پوست
- بی‌نظمی قاعدگی
گواتر ممکن است با کم کاری تیروئید یا هیپوتیروئیدی همراهی داشته باشد. در این صورت افزایش وزن ناخواسته می‌تواند یکی از علائم همراه بیماری باشد.
گواتر سمی
درصورتی که گواتر با هایپرتیروئیدی یا پرکاری تیروئید همراهی داشته باشد، به آن گواتر سمی گفته می‌شود؛ در گواتر غیرسمی نه کم‌کاری تیروئید وجود دارد و نه پرکاری تیروئید.
عوارض گواتر
گواترهای کوچک اغلب مشکلی ایجاد نمی‌کنند؛ اما گواتر بزرگ می‌تواند باعث بروز مشکلاتی از قبیل سرفه، گرفتگی صدا، مشکل در بلع یا تنفس شود. گواتری که با کم‌کاری یا پرکاری تیروئید همراهی داشته باشد، می‌تواند باعث بروز طیف وسیعی از علائم از خستگی و افزایش وزن تا تحریک‌پذیری و کاهش وزن ناخواسته شود.
علت بیماری گواتر چیست؟
گواتر همیشه به معنای این نیست که غده تیروئید به درستی عمل نمی‌کند؛ ممکن است علیرغم بزرگ شدن غده تیروئید، سطح هورمون‌های تیروئیدی نرمال باشد؛ با این حال گواتر می‌تواند با کم‌کاری یا پرکاری تیروئید هم همراهی داشته باشد. عوامل مختلفی هستند که می‌توانند باعث بزرگ شدن غیرطبیعی غده تیروئید شوند؛ از جمله:
کمبود ید
ید یکی از موادمعدنی ضروری برای ساخت هورمون‌های تیروئیدی است؛ درصورت کمبود ید در بدن، غده تیروئید به دنبال تلاش برای جذب بیشتر ید، بزرگ می‌شود. در کشورهای در حال توسعه، افرادی که در ارتفاعات زندگی می‌کنند، بیش از سایرین درمعرض ابتلا به گواتر هستند. علاوه بر این افرادی که زیاد غذاهای حاوی مواد مهارکننده هورمونی مثل گل‌کلم و کلم‌بروکلی مصرف می‌کنند و افرادی با رژیم گیاهخواری بیش از سایرین درمعرض ابتلا به گواتر هستند. در کشورهایی مثل ایران که از نمک غنی‌شده با ید استفاده می‌کنند، شیوع گواتر به میزان قابل‌توجهی کمتر از سایر کشورهاست.
بیماری گریوز
بیماری گریوز یک بیماری خودایمنی است؛ در این بیماری، آنتی‌بادی‌هایی توسط سیستم ایمنی بدن علیه سلول‌های غده تیروئید تولید شده و باعث فعالیت بیش از حد آن و بروز پرکاری تیروئید می‌شوند. تحریک بیش از حد غده تیروئید برای ساخت هورمون‌های تیروئیدی می‌تواند درنهایت باعث بزرگ شدن آن و بروز گواتر شود.
بیماری هاشیموتو
مشابه بیماری گریوز، هاشیموتو هم یک بیماری خودایمنی است؛ با این تفاوت که در این بیماری سیستم ایمنی باعث سرکوب تولید هورمون‌های تیروئیدی و بروز کم‌کاری تیروئید می‌شود. TSH هورمونی است که از غده هیپوفیز در مغز ترشح شده و باعث تحریک تولید و ترشح هورمون‌های تیروئیدی می‌شود؛ به دنبال کاهش سطح هورمون‌های تیروئیدی در بیماری هاشیموتو، TSH بیشتر ترشح شده و غده تیروئید را برای ساخت هورمون تحریک می‌کند. این تحریک بیش از حد درنهایت می‌تواند زمینه را برای گواتر یا بزرگ شده غده تیروئید فراهم آورد.
گواتر مولتی‌ندولر
در این فرم از گواتر، چندین توده جامد یا پر از مایع به نام ندول در هر طرف غده تیروئید رشد کرده و باعث بزرگ شدن این غده و بروز گواتر می‌شوند.
ندول‌های منفرد تیروئید
در این بیماری یک ندول منفرد در یک طرف غده تیروئید رشد می‌کند. این ندول‌ها اغلب خوشخیم بوده و منجر به بروز سرطان نمی‌شوند.
سرطان تیروئید
نسبت به ندول‌های تیروئید، سرطان تیروئید کمتر محتمل است؛ درصورت شک به سرطان، انجام بیوپسی( نمونه‌برداری) برای رد یا تشخیص آن ضروری است.
بارداری
هورمونی که در زمان بارداری تولید می‌شود یعنی گنادوتروپین جفتی(HCG) ممکن است باعث رشد مختصر غده تیروئید شود.
التهاب
تیروئیدیت یک بیماری التهابی است که خودش را با درد و تورم غده تیروئید نشان می‌دهد. علاوه بر این ممکن است سبب تولید بیش از حد یا کمتر از معمول هورمون‌های تیروئیدی شود. مصرف زیاد ید و سیگار از دیگر دلایل محتمل بروز گواتر هستند.
چه کسانی بیشتر در معرض ابتلا به گواتر هستند؟
گواتر در هر فردی و در هر سنی ممکن است رخ دهد؛ با این حال برخی عوامل هستند که احتمال ابتلای فرد را به گواتر بالا می‌برند، از جمله:
- رژیم غذایی فاقد ید
- سابقه خانوادگی ابتلا به بیماری‌های تیروئیدی
- زن بودن
- سن بالای 40 سال
- سابقه ابتلا به بیماری‌های خودایمنی
- بارداری و یائسگی
- برخی داروهای خاص از جمله برخی داروهای قلبی مثل آمیودارون و داروهای اعصاب و روان مثل لیتیم
- سابقه تماس با تشعشعات
تشخیص گواتر
پزشک اغلب به سادگی با لمس گردن و لمس غده تیروئید حین قورت دادن آب دهان قادر به تشخیص گواتر خواهد بود. در برخی موارد پزشک حین معاینه فیزیکی، قادر به لمس ندول‌های تیروئیدی زیر دست خواهد بود. انجام هر یک از موارد زیر برای تشخیص قطعی گواتر ممکن است ضرورت یابد:
آزمایش هورمونی
برای اندازه‌گیری سطح هورمون‌ها انجام آزمایش خون ضروری است؛ این آزمایش خون به پزشک کمک می‌کند بفهمد که گواتر با پرکاری یا کم‌کاری تیروئید همراهی دارد یا خیر.
تست آنتی‌بادی
برخی مشکلات تیروئیدی از قبیل گریوز و هاشیموتو با افزایش سطح آنتی‌بادی‌های غیرطبیعی در خون همراهی دارند؛ انجام آزمایش خون به اندازه‌گیری سطح این آنتی‌بادی‌ها در خون و تشخیص بیماری‌های نامبرده کمک می‌کند.
سونوگرافی
سونوگرافی یک شیوه تصویربرداری است که در آن از امواج صوتی برای ثبت تصویر از ارگان‌های درونی بدن استفاده می‌شود. تصویربرداری یا سونوگرافی به تشخیص اندازه غده تیروئید و ندول‌ها کمک می‌کند.
اسکن تیروئید
در اسکن تیروئید، ایزوتوپ رادیواکتیو از طریق وریدی در ناحیه آرنج تزریق می‌شود؛ پس از ان تصاویری از غده تیروئید ثبت و بر روی صفحه نمایش نشان داده می‌شوند. اسکن تیروئید اطلاعات مفیدی درباره اندازه و فعالیت غده به دست می‌دهد؛ با این حال نسبت به سونوگرافی تهاجمی‌تر بوده، زمان بیشتری برده و گران‌تر است.
سی‌تی‌اسکن یا MRI
اگر گواتر خیلی بزرگ باشد، برای بررسی میزان گسترش آن ممکن است CT-scan یا MRI ضرورت داشته باشد.
بیوپسی
طی این روش با کمک تصاویر سونوگرافی سوزنی وارد بافت تیروئید شده و بخشی از بافت غده را جهت بررسی‌های بیشتر خارج می‌کند. برای تشخیص گواتر سونوگرافی می‌تواند کمک‌کننده باشد. در سونوگرافی از امواج صوتی برای ثبت تصاویر استفاده می‌شود.
درمان گواتر
درمان گواتر به علت زمینه‌ای، اندازه و علائم همراه آن بستگی دارد. درمان‌های دردسترس شامل موارد زیر است:
مشاهده
چنانچه گواتر کوچک باشد، مشکل خاصی ایجاد نکرده باشد و سطح هورمون‌ها نرمال باشد، پزشک ممکن است تنها توصیه کند که گواتر تحت نظر گرفته شده و هیچ مداخله درمانی برای آن انجام نشود.
درصورتی که گواتر با کم کاری تیروئید همراهی داشته باشد، پزشک توصیه به درمان جایگزینی هورمون تیروئیدی با داروی لووتیروکسین می‌کند. این دارو سطح هورمون های تیروئیدی را نرمال و به برگرداندن غده تیروئید به اندازه طبیعی کمک می‌کند. درصورتی که غده تیروئید دچار التهاب شده باشد، پزشک ممکن است برایتان آسپرین یا کورتیکواستروئید برای کاهش التهاب تجویز کند. درصورت همراهی گواتر با پرکاری تیروئید، پزشک داروهایی تجویز می‌کند که سطح هورمون‌های تیروئیدی به محدوده نرمال برگردد.
جراحی
برداشتن کامل یا بخشی از غده تیروئید( تیروئیدکتومی پارشیال یا توتال) درمواردی که بزرگی غده تیروئید باعث اختلال در بلع یا تنفس شده باشد توصیه می‌شود؛ سرطان تیروئید و گواتر ندولاری که باعث پرکاری تیروئید شده باشد، از دلایل دیگر جراحی غده هستند.
ید رادیواکتیو
در مواردی از ید رادیواکتیو برای درمان پرکاری غده تیروئید استفاده می‌شود. ید رادیواکتیو به صورت خوراکی مصرف شده و از راه خون خودش را به غده تیروئید رسانده و در آنجا سبب تخریب سلول‌های تیروئیدی می‌شود. این درمان گرچه در کوچک کردن سایز غده موثر است، اما می‌تواند منجر به کم کاری تیروئید شود.
اصلاح سبک زندگی و درمان های خانگی گواتر
اگر به دلیل رژیم غذایی نادرست گواتر رخ داده باشد، موارد زیر را رعایت کنید:
به میزان کافی ید مصرف کنید
برای این که مطمئن شوید که به اندازه کافی ید مصرف می‌کنید، خوب است از نمک یددار یا غذاهای دریایی حداقل دو بار در هفته مصرف کنید؛ برای مثال میگو دارای ید بالایی است. توصیه می‌شود همه افراد روزی 150 میکروگرم ید( کمتر از نصف قاشق چای‌خوری نمک یددار) مصرف کنند؛ دریافت میزان کافی ید به ویژه در زنان باردار، شیرده، نوزادان و کودکان دارای اهمیت است.
از مصرف بیش از حد ید خودداری کنید
در مواردی گواتر به دلیل مصرف بیش از حد ید رخ می‌دهد؛ با این که این مسئله چندان شایع نیست. اگر درمعرض مصرف بیش از حد ید هستید، لازم است مصرف نمک یددار، غذاهای دریایی و مکمل‌های ید را محدود کنید. مصرف نمک غنی‌شده با ید به میزان کافی در پیشگیری و درمان گواتر موثر است. غنی‌سازی نمک‌ها با ید نقش بسزایی در کاهش شیوع گواتر در کشور ایران داشته است.
گواتر معمولا آزاردهنده نبوده و پس از گذشت مدتی برطرف می‌شود؛ گواتر اغلب تا زمانی که بزرگ نبوده و یا علائمی ایجاد نکرده باشد، نیازی به درمان ندارد. اندازه گواتر در اغلب موارد به دنبال دریافت درمان مناسب کوچک می‌شود؛ با این حال درصورتی که اندازه غده بیشتر و یا علائمتان بدتر شد، لازم است در این باره با پزشک خود مشورت کنید.
